Салават Юлаев һәйкәлен реставрацияләү: төп сорауларга җаваплар

Уфада Башкортстанның төп символы булып саналган Салават Юлаев һәйкәлен реставрацияләүгә әзерләнәләр. Скульптор Сосланбәк Тавасиев тарафыннан 1967 елда ясалган әлеге монумент 10 метрлы чуен ат сыныннан гыйбарәт, аның авырлыгы 40 тонна чамасы. Реставрация проекты икеләтә тарихи-мәдәни экспертизаны уңышлы узды һәм хәзер Башдәүләтсэкспертизада бәяләнә.

Эксперт комиссиясе составына эксперт комиссиясе рәисе Дарья Зайцева, эксперт комиссиясенең җаваплы секретаре Александр Быков һәм эксперт комиссиясе әгъзасы Алексей Хорликов керде. Аларның барысы да мәдәни мирас объектларын саклап калуга дәүләт экспертизасын төзүдә зур тәҗрибәгә ия.

Һәйкәлне реставрацияләү эшләре 2024 елның ноябрендә башланачак, алар Уфа бюджеты хисабына финансланачак. Бу максатларга 300 млн сумнан артык акча бүлеп бирү планлаштырыла.

Һәйкәл авария хәлендә дип танылды

2024 елның 14 октябрендә Башкультнаследие федераль әһәмияттәге мәдәни мирас объектын саклау буенча эшләр башкаруга документациягә дәүләт тарихи-мәдәни экспертизасы нәтиҗәләре буенча актны бастырып чыгарды. Документны Казанның «ТСНРУ» җәмгыяте эшләде, экспертизаны Санкт-Петербургның «С. П. Бург и партнеры» җәмгыяте хезмәткәрләре үткәрде. Алардан күренгәнчә, монумент авария хәлендә һәм җентекле реставрациягә мохтаҗ. Скульптурада кою элементларының аерымлыгы бар, нәтиҗәдә ярыклар һәм металл коррозиясе барлыкка килгән. Постаментның үзендә чатнаган плитәләр, киселгән фрагментлар, масштаблы ышкылулар бар.
Шулай итеп, атка атланган җайдак скульптурасының үзен генә түгел, ә һәйкәл һәм хәтта ел саен елга ягына хәрәкәт итә торган курган торган пьедесталны да ремонтлауны таләп итә. Ремонт белән сузу бөтен һәйкәлнең җимерелү куркынычы белән тәмамланырга мөмкин.

Нәрсә эшләнәчәк?

Җайланманың югалган элементы – геометрик бизәкле коелган бляха формасындагы күкрәкчә торгызылачак, бу һәйкәлгә аның тарихи тәңгәллеген кайтарырга мөмкинлек бирәчәк. Шулай ук 2005 елда төсе үзгәртелгән иде, ремонт вакытында тарихи кара-соры төсне кайтару планлаштырыла.
Һәйкәлнең күтәрү сәләтен торгызу өчен авария хәлендә булган эчке металл каркас алыштырылачак. Постаментны зурлыгы, формасы һәм фактурасы буенча тәңгәл кара ялтыратылган гранит блоклары белән тышлаячаклар.
Шулай ук проект курганның беренчел формасын һәм габаритларын торгызуны һәм аны көчәйтүне күздә тота.

Алырга ярамый калдырырга

Экспертлар бертавыштан скульптураны постаменттан алу һәм махсус әзерләнгән һәм җиһазландырылган бинада реставрацияләү кирәклеген раслый. Бу һәйкәлнең эчке терәк каркасын алыштыру зарурлыгы белән бәйле.
– Һәйкәл берничә конструктив үзенчәлектән тора. Тышкы тышчасы 60тан артык кисәктән тора. Әлеге тышча эчендә швеллерлардан һәм икетаврлардан торган йөртүче каркас урнашкан. Экспертиза һәйкәлнең эчке терәк каркасын алыштыру кирәклеген раслый, шуңа бәйле рәвештә һәйкәлне сүтү һәм эчке терәк каркаска керү мөмкинлеге булачак. Төшермичә генә моны эшләү мөмкин түгел, – дип сөйләде БР мәдәни мирас объектларын дәүләт саклау идарәсе начальнигы урынбасары Айнур Мөслимов. – Скульптура куелган пьедесталның үзен дә ремонтларга кирәк. Нәкъ менә бетонның техник торышы канәгатьләнерлек түгел.
Һәйкәлнең авырлыгы 40 тоннадан артык, аны демонтаж ясамыйча гына ремонтлау куркыныч. Моннан тыш, һәйкәл урнашкан курганны да тәртипкә китерү планлаштырыла. Скульптураны сүтмичә аңа керү мөмкинлеге җитәрлек булмаячак.
Нәкъ менә шул сәбәпләр аркасында проектлаучы демонтаж эшләрен һәм һәйкәлне демонтажлауны имин башкару кирәклеге турында карар кабул итте.
– Демонтаж вакытында скульптораны якыннан ремонтлау мөмкинлеге булачак һәм һәйкәлне реставрацияләү тынычрак үтәчәк. Хәзерге вакытта проект документациясен эшләү белән шөгыльләнгән оешманың «Ватан-Ана чакыра!» («Родина – мать зовет!») һәйкәле белән реставрация эше тәҗрибәсе бар, – дип билгеләде эксперт.
Нәкъ менә шундый реставрациянең файдасы турында барлык аргументларга карамастан, Башкортстанда яшәүчеләрнең сораулары туа – ни өчен «Ватан-Ана чакыра!» урында ремонтланган, ә башкорт героен һичшиксез цехка алып китәргә кирәк.
– Волгоград скульптурасын ремонтлау нигездә тышкы өлеш буенча башкарылды. Моннан тыш, демонтажга скульптураның хәзер торган урынында бетоннан коелган булуы комачаулый. Бу үзенчәлекле очрак булды, – дип сөйли танылган скульптор, 40тан артык монументаль композиция авторы Салават Щербаков.
Салават Юлаев һәйкәлен остаханәдә реставрацияләүнең күп өстенлекләре бар, дип саный әңгәмәдәшебез.
– Цехта һәйкәлне ачарга, яктыртырга, җылытырга, каркасны карарга, алмаштырырга, эретеп ябыштыру эшләрен башкарырга мөмкин. Ягъни, остаханәдә ул барлык сәнгать үзенчәлекләрен исәпкә алып тулысынча торгызылырга мөмкин, моны урамда эшләп булмый. Анда һава шартлары да йогынты ясый, башка уңайсызлыклар да бар. Өстәвенә, постаментны һәм курганны ремонтлау мәсьәләсе дә кискен тора, – дип сөйләде ул.

Һәйкәлләрне демонтажлау – киң таралган практика

Күп кенә танылган архитектура объектлары реставрация вакытында демонтажга дучар ителгән. Ачык мисалларның берсе – билгеле «Рабочий и колхозница» скульптурасын реставрацияләү. 2004 елның октябрендә һәйкәлне ашыгыч рәвештә ремонтка алып китәләр – ул ярым җимерек металл өеменнән гыйбарәт иде. Күгәрек шулкадәр тирән эчкә кергән ки, һәрберсен аерым торгызу өчен скульптураны 40 кисәккә аерганнар. Реставрациядән соң Мәскәүнең иң төп символларының берсе яңа постаментта кире кайта.
Кызыл Мәйданда урнашкан Кузьма Минин һәм князь Дмитрий Пожарский һәйкәле дә яңартуга охшаш юл узган. Борынгы скульптура халык иганәләренә ясалган, аның өстендә эш хәтта 1812 елгы Ватан сугышы вакытында да дәвам иткән.
Шундый ук ысул белән 2020 елда Мәскәүдә Маршал Жуковка һәйкәл реставрацияләнде. Мондый мисалларны илебезнең башка шәһәрләрендә дә, чит илләрдә дә табарга мөмкин. Мәсәлән, 2017 елда демонтаж юлы белән Лондондагы Елизавета манарасын реставрацияли башлаганнар, ул күбрәк Биг Бен буларак билгеле. Ремонт эшләре биш ел дәвам итә.

Салават Юлаевка һәйкәлне «кайтарырга онытырга» мөмкин түгел

Һәйкәлне төшерәчәкләр һәм кире урынына кайтармаячаклар дигән имеш-мимешләрнең бернинди нигезе дә юк. Бу хакта борчылмаска да мөмкин. Монументны торгызу эшләре Уфада башкарылачак. Башкалада моның өчен бөтен шартлар да бар.
Монументны онытып булмый. Салават Юлаев һәйкәле – республиканың аерылгысыз символы. Күп кенә русиялеләр өчен Башкортстан әлеге һәйкәл һәм Салават Юлаев исеме белән ассоциацияләнә. Аның образы Башкортстанда яшәүчеләрнең тормышының барлык өлкәләренә тыгыз үрелгән. Аның хөрмәтенә күпсанлы архитектура объектлары, урамнар, авыллар, район, шәһәр аталды. Аның исемен Украинада, Эстониядә, Казахстанда урамнар йөртә. Батырның исемен бөтен илгә танылган хоккей клубы данлый, дәүләт орденнары һәм премияләре булдырылган.
Республикада ел саен Салават Юлаев көннәре билгеләп үтелә, алар кысаларында Республика фольклор бәйрәме «Салават җыены» үткәрелә. 2024 елның җәендә батырның туган ягында – Салават районында «Салават җире» тарихи-мемориаль комплексы ачылды.
Башкортстанда яшәүчеләр өчен батырның образы һәм хәтере генә мөһим роль уйнамый. Республиканың рәсми гербы чыгып килүче кояш фонында Салават Юлаев һәйкәле сурәтеннән гыйбарәт. Бу символлар һәм объектлар Салават Юлаевның Башкортстан өчен әһәмиятен даими искә төшереп тора.
Хәтта безнең заман геройлары да Салават Юлаев белән тыгыз бәйләнгән. Безнең якташларыбыз, махсус хәрби операциядә катнашучылар, милли гвардия гаскәрләре составында Салават Юлаев исемендәге ике башкорт батальонында торалар. Батальон хәрбиләре Донбасста һәм Курск өлкәсендә хәрби бурычларны батырларча үтиләр.
Бөек Ватан сугышы елларында башкорт халык каһарманы Александр Невский, Кузьма Минин, Дмитрий Пожарский, Александр Суворов һәм Михаил Кутузов белән бергә геройлар пантеонына керә. 1941 елда совет экраннарына Русия кинематографының башлангычында торган Яков Протазанов иҗат иткән «Салават Юлаев» фильмы чыкты.
Башкортстанның милли каһарманы образы немец-фашист илбасарларына каршы көрәштә актив кулланылды. 1943-1945 елларда Кызыл Армиядә башкорт халкының милли каһарманы исеме белән бәйле рәсми исем йөрткән ике хәрби часть – бронепоезд һәм артиллерия полкы була. Русия Герое һәм 112нче башкорт кавалерия дивизиясенең легендар командиры Миңнегали Шайморатов үзенең шәхси состав алдындагы чыгышында «Салават токымы чигенә белми» дигән сүзләрне күп тапкырлар кулланган.
Һәйкәлләрне реставрацияләүне милли үзаңны һәм тарихи дәвамлылыкны саклауга ярдәм итә торган киләчәккә инвестицияләр белән чагыштырып була. Ул монументның беренчел кыяфәтен һәм тарихи статусын кайтарырга мөмкинлек бирә, аның республика символы буларак ролен ассызыклый.

Илгиз Харисов, муниципаль Борай районы башкортлары корылтае 
башкарма комитеты рәисе:
– Һичшиксез, Салават Юлаев – республика халкы өчен милләтенең асыл улы гына түгел, батырлык һәм ватанпәрвәрлек үрнәге дә. Аңа куелган һәйкәлне реставрацияләү мәсьәләсе дә күпләрне борчый. Әмма табигатьтә мәңгелек бернәрсә дә юк. Һәйкәл дә төзекләндерү таләп итә. Һәм ул төзекләндерү эшләрен махсус цехта башкару сыйфат ягыннан гына түгел, вакыт ягыннан да күпкә отышлырак. Тагын шунысы: һәйкәл урыныннан вакытлыча алынса да, ул Уфабызның матурлыгы, республиканың горурлыгы булуыннан туктамый. Безгә төзекләнгән, яңартылган, Сосланбәк Тавасиевның иң яхшы эшләренең берсе булган Салават Юлаевны сабырлык белән көтәсе генә кала.

Лира ЮРАСОВА әзерләде.

Фото Эльмира Хәйруллинаның шәхси архивыннан